Tα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας αποχαιρετούν με συγκίνηση και θλίψη τον Πάνο Δημητρίου. Ιστορικό στέλεχος της Αριστεράς, γεννήθηκε το 1917 στη Θεσσαλονίκη και ταύτισε τη ζωή του με το κομμουνιστικό κίνημα, στο οποίο οργανώθηκε το 1933. Η διαδρομή του πολυκύμαντου βίου του ταυτίζεται με τις μεγάλες περιπέτειες του ελληνικού προοδευτικού και κομμουνιστικού κινήματος.  Ιδιαίτερη υπήρξε η συμβολή του στην ενίσχυση των ιδεών της ανανέωσης, στον αναστοχασμό γύρω από την ιστορική εμπειρία της Αντίστασης και του Εμφυλίου, στην αναζήτηση ενός νέου δρόμου στην πορεία προς τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό. Ο Πάνος Δημητρίου δεν ήταν μόνο ένα πολιτικό στέλεχος της Αριστεράς. Η σκέψη του και τα βιβλία του συνέβαλαν στην επανεκτίμηση των ιστορικών διαδρομών του κινήματος στον 20ό αιώνα και αποτελούν πολύτιμες παρακαταθήκες για τους μελετητές της σύγχρονης ελληνικής κοινωνικής ιστορίας. Το αρχείο του Πάνου Δημητρίου βρίσκεται στα ΑΣΚΙ, των οποίων υπήρξε ιδρυτικό μέλος και σταθερός υποστηρικτής.

Το Δ.Σ. των ΑΣΚΙ

 Αποχαιρετισμός στον Πάνο Δημητρίου από παλιούς συντρόφους και φίλους

Μιλτιάδης Δ. Πολυβίου

  Τον Πάνο η γενιά μου τον γνώρισε το 1974, όταν, μετά την πολιτική προσφυγιά, επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη, την πόλη στην οποία είχε γεννηθεί εκατό χρόνια πριν από σήμερα, τον Αύγουστο του 1917, τη μέρα ακριβώς της μεγάλης πυρκαγιάς της. Ο Πάνος δεν ήταν τύπος φανταχτερός, από αυτούς δηλαδή που σε εντυπωσιάζουν από την πρώτη στιγμή. Ήταν άνθρωπος χαμηλότονος και διακριτικός. Τα λόγια του ήταν πάντοτε λίγα και λιτά. Στη συμπεριφορά του δεν διέκρινες τίποτα που να αποβλέπει στη δημιουργία εντυπώσεων. Αντίθετα,  εντύπωση σου προξενούσε το ότι σ’ αυτόν δεν διέκρινες κανένα φανατισμό, αφού, όπως είναι φυσικό, δεν μπορούσες να καταλάβεις πώς είναι δυνατόν αυτή η απόλυτη αφιέρωση, που, βέβαια, δεν νοείται χωρίς κάποιο πάθος, να εκφράζεται στο λόγο του με τέτοια μετριοπάθεια. Το περίεργο ήταν πως αυτό δεν αντανακλούσε απουσία συναισθήματος - το αντίθετο μάλιστα. Ο Πάνος ήταν μια σπάνια περίπτωση πολύ ψύχραιμου αλλά, ταυτόχρονα, καθόλου ψυχρού ανθρώπου, ενός ανθρώπου που κατάφερνε να συνδυάζει τον πλούσιο συναισθηματικό του κόσμο με μια νηφάλια κριτική ικανότητα ανεπηρέαστη από τις παρορμήσεις της στιγμής.

    Δεν είναι εύκολο πράγμα η απόλυτη αφιέρωση σε έναν σκοπό να μη συνεπάγεται αγκυλώσεις και παρωπίδες. Ο Πάνος όμως μπόρεσε να διατηρήσει άγρυπνη την κριτική του εγρήγορση, έτσι ώστε να συνειδητοποιήσει βαθμιαία πως ο σοβιετικού τύπου σοσιαλισμός, για την επικράτηση του οποίου είχε αφιερώσει την ως τότε ζωή του, είχε καταλήξει να είναι ένα αποστεωμένο και ανελεύθερο καθεστώς που αμαύρωνε τα οράματα του αριστερού κινήματος και πρόδιδε τις θυσίες του. Ήταν έτσι επόμενο να βρεθεί από πολύ νωρίς στην πρώτη γραμμή του αγώνα για την ανανέωση του κομμουνιστικού κινήματος, αδιαφορώντας για την παραμονή του ή όχι στις υψηλότερες βαθμίδες της κομματικής ιεραρχίας, όπου τον είχαν κατατάξει οι ικανότητές του και η αγωνιστική του συνέπεια. Κορύφωση αυτής της πορείας ήταν ο ηγετικός του ρόλος στη διαδικασία της ρήξης με τον δογματισμό και της δημιουργίας του ΚΚΕ εσωτερικού το 1968. Ίσως σήμερα, μετά από τον μισό αιώνα που μεσολάβησε έκτοτε, οι νεώτερες γενιές να μη μπορούν να συνειδητοποιήσουν πόσο σημαντική ήταν η τομή αυτή για το αριστερό κίνημα του τόπου μας και, κατ’ επέκταση, για την πολιτική ζωή της χώρας.

     Όταν ένα δημόσιο πρόσωπο ολοκληρώνει τον κύκλο της ζωής του αφήνοντας αγαθή μνήμη, όπως εν προκειμένω, είναι φυσικό να θυμόμαστε μόνο εκείνα για τα οποία έγινε ευφήμως γνωστό, πιστεύω όμως πως αυτά τα αποτιμάς καλύτερα αν τα δεις μαζί με όλες τις άλλες πτυχές της διαδρομής του στη ζωή, αφού μόνον έτσι μπορείς να εκτιμήσεις το μέγεθος των υπερβάσεων που χρειάστηκε να κάνει για να κλείσει θετικά τον ισολογισμό. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως και ο Πάνος θα ήταν και αυτός πιο σκληρός και πιο άτεγκτος στα χρόνια της νεότητάς του,  που άλλωστε συνέπεσαν με την εποχή κατά την οποία οι κομμουνιστές ήταν βέβαιοι πως καλπάζουν πάνω στο άτι της αδήριτης ιστορικής νομοτέλειας. Ο Πάνος έζησε σε χρόνια δύσκολα και μάλιστα τα  έζησε όχι από κάποια μετόπισθεν, αλλά από την πρώτη γραμμή του μετώπου,  στην αρχή από τη θέση του απλού στρατιώτη,  στη συνέχεια από θέσεις υψηλής ευθύνης. Όταν δρας με τόσο ολοκληρωτική στράτευση μέσα σε τόσο δύσκολες περιστάσεις δεν είναι δυνατό να μην κάνεις λάθη. Ποιος ξέρει τι τρομακτικά διλήμματα υποχρεώθηκε να αντιμετωπίσει κάποτε κι’ αυτός, όπως όλοι όσοι μετείχαν στην τραγωδία του Εμφυλίου από κάποια υπεύθυνη θέση, νικητές ή ηττημένοι, ξέροντας ότι από τις αποφάσεις του κρέμονταν ζωές. Είναι πάντως χαρακτηριστικό πως ακόμη και εκείνοι που αντιμετώπιζαν με κριτική διάθεση κάποιες επιλογές του δεν τις απέδιδαν σε ιδιοτελή κίνητρα, σε κίνητρα δηλαδή που να απέβλεπαν στο όφελος που προσπορίζει η συμμόρφωση με τις διαθέσεις των εκάστοτε ισχυρών – άλλωστε η ασυμβίβαστη στάση που κράτησε απέναντι στις πιέσεις των σοβιετικών αποτελεί γι’ αυτό την καλύτερη απόδειξη.

     Όπως και να έχουν πάντως τα πράγματα, το βέβαιο είναι πως αυτά δεν μπορούν να τα εκτιμηθούν σωστά παρά μόνον στα πλαίσια της συνολικής αγωνιστικής του διαδρομής –  θα αρκούσε γι’ αυτό να αναλογιστεί κανείς ότι ο Πάνος είχε στο ενεργητικό του τρεις δραπετεύσεις από εξορίες και φυλακές. Ο Πάνος έζησε το Μάη του ’36, την παρανομία της 4^ης Αυγούστου, το κολαστήριο της μεταξικής Ασφάλειας, την εξορία στη Φολέγανδρο, το κάτεργο της Ακροναυπλίας, την Κατοχή, την Αντίσταση, την παρανομία του Εμφυλίου, το Δημοκρατικό Στρατό, την προσφυγιά, τον αντιζαχαριαδικό αγώνα, το πογκρόμ της Τασκένδης, την επέμβαση των λεγόμενων αδελφών κομμάτων στα εσωτερικά του ΚΚΕ, τη διάσπαση του ’68, το ΚΚΕ εσωτερικού, την ΕΑΡ, το Συνασπισμό, τη Δημοκρατική Αριστερά. Όλα αυτά τα ποτάμια δεν μπορείς βέβαια να τα περάσεις αβρόχοις ποσί. Ίσως μάλιστα αυτό να είναι και το πιο σπουδαίο, να έχεις δηλαδή το κουράγιο να βλέπεις χωρίς παρωπίδες τι λάθη έκανες και να προσπαθείς, όσο μπορείς, να διδαχθείς από αυτά συνεχίζοντας τον αγώνα, χωρίς να λογαριάζεις τους κινδύνους, την πιθανότητα να καείς από τα αναμμένα κάρβουνα που δεν απέφυγες την ευθύνη να κρατήσεις στα χέρια σου, αλλά και χωρίς να δελεάζεσαι από την αίγλη και τη σιγουριά της υψηλής καρέκλας που θα σου εξασφάλιζε ο συμβιβασμός με τα κάθε είδους κατεστημένα.

      Στα ίδια πλαίσια πρέπει επίσης να αποτιμηθούν και οι πολιτικές επιλογές του μετά την πτώση της δικτατορίας και την επιστροφή του στην πατρίδα. Σήμερα μπορούμε εύκολα να αποφαινόμαστε ότι η πολιτική που ακολούθησαν οι ηγέτες της λεγόμενης ανανεωτικής αριστεράς ίσως δεν ήταν όσο έπρεπε τολμηρή και πως οι περιστάσεις απαιτούσαν βαθύτερες και πιο ολοκληρωμένες τομές από μέρους τους. Όμως, όπως γίνεται συνήθως, τις διαπιστώσεις αυτές τις κάνουμε χωρίς να παίρνουμε υπόψη μας τα δεδομένα της τότε εποχής, ξεχνώντας δηλαδή πως αυτά τα λέμε με την ύστερη γνώση, έχοντας τη σοφία που μας εξασφαλίζει η χρονική απόσταση και η κατασταλαγμένη εμπειρία των κοσμογονικών αλλαγών που μεσολάβησαν έκτοτε. Αν όμως δεν περιοριστούμε στο να βλέπουμε μόνο το τέρμα της διαδρομής τους αλλά το συνεκτιμήσουμε με βάση την αφετηρία της, θα διαπιστώσουμε πως, τηρουμένων των αναλογιών, ο Πάνος, ο Μπάμπης Δρακόπουλος, ο Λεωνίδας Κύρκος και οι σύντροφοί τους υπήρξαν σε σχέση με αυτούς που αυτοπροβάλλονται ως συνεχιστές της κληρονομιάς τους πολύ περισσότερο τολμηροί και καινοτόμοι. Στην περίπτωση μάλιστα του Πάνου θα μπορέσουμε να εκτιμήσουμε καλύτερα το μέγεθος της αγωνιστικής του κατάθεσης αν αναλογιστούμε πως η πορεία του εξακολουθούσε να συνεχίζεται αταλάντευτα παρά τα πολλά και σκληρότατα χτυπήματα που του επιφύλαξε η μοίρα στην προσωπική του ζωή. Ο Πάνος στο Γράμμο πληροφορήθηκε από δημοσιεύματα εφημερίδων τη δολοφονία της γυναίκας του και, λίγο αργότερα, την εκτέλεση της αδελφής του. Στην προσφυγιά, τις μέρες ακριβώς της άγριας κακοποίησής του στα γεγονότα της Τασκένδης, έζησε το θάνατο της δεύτερης γυναίκας του και μερικά χρόνια μετά έμαθε ότι οι γονείς του στη Θεσσαλονίκη πέθαναν μόνοι και αβοήθητοι, αφού δεν ήταν δυνατόν να τους βοηθήσει ούτε ο ίδιος ούτε ο, επίσης πολιτικός πρόσφυγας, αδελφός του. Στην πατρίδα υποχρεώθηκε στα ενενήντα του να πιεί το πικρότατο ποτήρι της απώλειας του μεγάλου του γιου. Αν σε κάτι του χαμογέλασε η τύχη, ήταν στο πρόσωπο της αγαπημένης του Μίρας, της συντρόφου του και μητέρας των παιδιών του, ενός ανθρώπου σπάνιας ποιότητας από κάθε άποψη, που στάθηκε παντα δίπλα του με συγκινητική  αφοσίωση και αγάπη.

    Αυτός ήταν ο Πάνος Δημητρίου. Μια περίπτωση ανθρώπου ρομαντικού και ταυτόχρονα ρεαλιστή, που έκλεισε τον κύκλο της μακράς ζωής του έχοντας την αίσθηση της πληρότητας, γιατί ακριβώς την αφιέρωσε ολοκληρωτικά και χωρίς καμιά ιδιοτέλεια στα πιστεύω του. Ένα σπάνιο δείγμα αγωνιστή που όσο περισσότερο τον γνώριζες τόσο περισσότερο τον εκτιμούσες. Ένα μίγμα αξιοσύνης, συνέπειας, αξιοπρέπειας, σεμνότητας και ανιδιοτέλειας, μ’ άλλα λόγια ένα σπάνιο δείγμα αυθεντικού κομμουνιστή με την ουσιαστική έννοια αυτού του τόσο κακοπαθημένου όρου.

Αγαπημένε μας Πάνο, για όλους όσοι είχαν το προνόμιο και την τιμή να τους θεωρείς φίλους και συντρόφους υπήρξες ένα αξεπέραστο πρότυπο ήθους, ένας δάσκαλος ζωής.

Το σημαντικότερο περιοδικό της ελληνικής αριστεράς για τον πολιτισμό, την τέχνη και τη λογοτεχνία είναι ψηφιοποιημένο και προσβάσιμο.

Η Επιθέωρηση Τέχνης (1954-1967) αποτυπώνει τις αναζητήσεις της ελληνικής αριστεράς στις μετεμφυλιακές πραγματικότητες, την Άνοιξη της δεκαετίας του 1960 και τους προβληματισμούς και τις εντάσεις γύρω από το μέλλον του κινήματος μέχρι την κήρυξη της στρατιωτικής δικτατορίας τον Απρίλιο του 1967.

Η διαδικασία της ψηφιοποίησης και της παράδοσης του εμβληματικού περιοδικού στους φυσικούς του αποδέκτες έγινε με την ευγενική παραχώρηση του Νίκου Σιαπκίδη. 

Το Διοικητικό Συμβούλιο των ΑΣΚΙ αποχαιρετά με θλίψη την Τασούλα Μπριλλάκη (1926-2016). Επονίτισσα, στέλεχος της Αριστεράς και ενεργή πολίτης υπήρξε μια θερμή υποστηρίκτρια των ΑΣΚΙ. Μετά τον θάνατο του συζύγου της Αντώνη Μπριλλάκη, κατέθεσε το αρχείο του στα ΑΣΚΙ και συνέβαλε καθοριστικά στην αξιοποίησή του, μέσα και από την έκδοση του τόμου Αντώνης Μπριλλάκης. Διαδρομές και αναζητήσεις της Αριστεράς μετά τον Εμφύλιο (επιμ. Ηλίας Νικολακόπουλος, Εύη Ολυμπίτου).